نشانههای جهالت
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم
نشانههای جهالت
اگر بخواهیم آدم عاقل و عالم را از جاهل بازشناسیم، باید به کارهای او توجه کرد، زیرا عقل و جهل در رفتار آدمی خود را نشان میدهد.
برخی از نشانههای جاهل
1. نافرمانی خدا: انسان عاقل کسی است که جز اطاعت خدا نکند اما جاهل جز نافرمانی نبرد. رسول خدا(ص) در این باره میفرماید: إِنَّالجاهِلَ مَن عَصَى اللّه وَإِن كانَ جَميلَ المَنظَرِ عَظيمَ الخَطَرِ؛ نادان كسى است كه نافرمانى خدا كند، اگر چه زيبا چهره و داراى موقعيتى بزرگ باشد.(اعلام الدین فی صفات المؤمنین، ج1، ص56)
2. شوخی زیاد: یکی از نشانههای جهالت شوخی زیاد است؛ چرا که از چشم مردمان میافتد و مردم چنین فردی را جاهل میشمارند و با او رفتاری که در شان عاقل است نخواهند داشت. از این رو امیرمومنان(ع) به مردمان هشدار میدهد که از شوخی زیاد اجتناب کنند تا متهم به جهالت نشوند و عزت و کرامتشان از میان نرود. آن حضرت میفرماید: مَن كَثُرَ مِزاحُهُ استُجهِلَ؛ هر كس زياد شوخى كند، نادان شمرده مى شود.(شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحكم، ج5، ص183، ح7883)
3. تکبر: از دیگر نشانههای جاهل تکبر است؛ زیرا عاقل و عالم مانند درخت پرباری است که هرچه بیشتر محصول و میوه میدهد سر به زیرتر و افتادهتر است. جاهل، فردی به دور از فروتنی و اهل تکبر و خودبزرگ بینی است و همین رفتارش خود گواه و شاهدی روشن بر جهالت اوست. امام كاظم(ع) درباره این نشانه جاهل میفرماید: إِنَّ الزَّرعَ يَنبُتُ فِى السَّهلِ وَلايَنبُتُ فِى الصَّفا فَكَذلِكَ الحِكمَةُ تَعمُرُ فى قَلبِ المُتَواضِعِ وَلا تَعمُرُ فى قَلبِ المُتَكَبِّرِ الجَبّارِ، لأِنَّ اللّه جَعَلَ التَّواضُعَ آلَةَ العَقلِ وَجَعَلَ التَّكَبُّرَ مِن آلَةِ الجَهلِ؛ زراعت در زمين هموار مى رويد، نه بر سنگ سخت و چنين است كه حكمت، در دلهاى متواضع جاى مىگيرد نه در دل هاى متكبر. خداوند متعال، تواضع را وسيله عقل و تكبر را وسيله جهل قرار داده است.(تحف العقول، ص 396)
4. افراط و تفریط: جاهل انسان معتدلی نیست و از همین رو در همه کارهای خود یا به افراط میرود یا تفریط میورزد. این یکی دیگر از نشانههای جاهل است که امام على(ع) به آن اشاره داشته و میفرماید: لا تَرَی الجاهِلَ اِلّا مُفرِطاً اَو مُفَرِّطاً؛ همیشه جاهل یا افراط گر و تجاوزکار و یا کندرو و تفریطکننده است. (النهایه، ج3، ص 435)
5. بهره نبردن از علم: از دیگر نشانههای جاهل این است که از علم و عقل خویش بهره نمیبرد. بنابراین نمیتوان گفت که هر کسی علم و عقل دارد، جاهل نیست؛ چرا که کسی که از عقل و علم خویش بهره نبرد، مصداق حقیقی جاهل است. امام على(ع) میفرماید: رُبِّ عالِمٍ قَد قَتَلَهُ جَهلُهُ، وَ عِلمُهُ مَعَهُ لاینفَعُهُ؛ چه بسیارند دانشمندانی که جهلشان آنها را کشته در حالی که علمشان با آنهاست، اما به حالشان سودی نمیدهد.(ارشاد، ص144)
6. ناشکیبایی: از دیگر نشانههای جهالت فقدان صبر و حلم و بردباری است. پس ممکن است که شخص به ظاهر عاقل و عالم باشد، ولی برخوردار از حلم نباشد؛ زیرا حلم از آثار عقل و علم است و کسی که حلم نورزد از عقل و علم بهرهای نبرده است. از این رو پيامبر(ص) میفرماید: ثَلاثٌ مَن لَم تَكُن فيهِ فَلَيسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ. قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ وَ حُسنُ خُلقٍ يَعيشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌ يَحجُزُهُ عَن مَعاصِى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ سه چيز است كه هر كس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد: اى رسول خدا! آنها كدامند؟ فرمودند: بردبارى كه به وسيله آن جهالت نادان را دفع كند، اخلاق خوش كه با آن در ميان مردم زندگى كند و پارسايى كه او را از نافرمانى خدا باز دارد. (خصال، ص 145، ح 172)
7. عجله بیموقع و سستی نابهنگام: انسان عاقل و عالم کسی است که وقت شناس باشد و هر کاری را در زمان خودش انجام دهد. فرصتها را غنیمت شمارد و بداند که چون ابرها به سرعت میآیند و میروند. پس نه پیش از وقت عمل میکند و نه هنگام فرصتی آن را به تاخیر میاندازد. امام علی(ع) در بیان نشانههای جاهل میفرماید: مِنَ الخُرقِ، المعاجَلَةُ قَبلَ الإمکانِ و الاَناةٌ بعدَ الفُرصةِ؛ شتاب کردن در کاری پیش از بدست آوردن توانایی و سستی کردن بعد از به دست آوردن فرصت از نادانی است. (جهادالنفس، ح829)
8. پند ناپذیری و نهی ناپذیری : از دیگر نشانههای جاهل میتوان به این دو خصلت اشاره کرد. امام علی(ع) در این باره میفرماید: الجاهِلُ لا يَرتَدِعُ، وبالمَواعِظِ لا يَنتَفِعُ؛ نادان باز نمىايستد (هيچ نهى و بازداشتى در او اثر نمىكند) و پند و اندرزها سودش نمىدهد. (غررالحكم، ح 1729 - منتخب ميزانالحكمة، ص 600)
9. دشمنی با مردم: از نظر امیرمومنان این نشانه یکی از مهم ترین نشانه هاست؛ چرا که سرچشمه همه نادانیها در انسان است. آن حضرت میفرماید: رأسُ الجَهلِ مُعاداةُ النّاسِ؛ سرآغاز نادانی، دشمنی با مردم است. (غررالحكم، ح 5247 )
